BIOLOGIA

 

SAIDA MAK BIOLOGIA?

   

  

  Dala barak bainhira ita haree espellu halo ita kan hodi fihir-an, haree fuuk, oin, no buat hotu, maibé bainhira fihir-an hela, imi iha hanoin ka lae, tamba-sa mak ita oin atu hanesan fali lekirauk?. Maibé narealidade la’os deit mak iha  gémeus iha mundu ne’e, hanesan: iha uma uma nian, ne’ebé hanesan ho tigre iha ai-laran, ai-fuan masán ne’ebé hanesan ho ai-fuan pera, to’o modo brokoli ne’ebé hanesan ho kenbamkong. Ho modelu ne’ebé hanesan ne’e, loos kedan, halo ita sempre husu, haree duni katak buat hotu ne’ebé ita temi oin ne’e iha nia moris fatin no modelu moris ne’ebé iha diferensia tebes. No loos duni, katak la’os ita de’it mak iha hanoin hanesan ne’eba, iha mós ema pensadór (L.I pemikir) sira ne’ebé dezafiadu( L.I tertantang) hodi buka nia resposta.

Buat hotu bele iha nia esplikasaun, bainhira ita hakarak dook liu tan ba kotuk. Agora prepra ita nia pasta tamba ita sei aventura (L.I pertualang), haree oinsa buat hotu, sim! balada hotu bele moris, rasa (L.I berkembang biak), to’o finalmente desvendadu (L.I terurai)fila fali iha natureza. Ida ne’e mak siensia ne’ebé buka kona-ba oinsa espesie hotu komesa, no to’o finalmente iha ne’e daudaun, ida ne’e mak Biologia.

      

     Bainhira ita imajina, biologia ne’e hanesa ensiklopedia moris nian, ne’ebé anota no halo grupu hotu kuaze buat ne’e moris. Tamba loos duni, siensia biologia mak siensia ne’ebé diskuti buat hotu kona-ba seres vivus. 

Ezemplu husi informasaun vinkuladu.

No husi ne’eba, ita bele hatene informasaun barak kona-ba sira, informasaun vinkuladu (L.I berjilid-berjilid ) ne’ebé ko’alia kompletu kona-ba  seres vivus. No husi uluk to’o agora, nota sira ne’e hotu, aumenta no aumenta sai naruk liu ta, liu husi peskiza kada ida ba ida seres vivus iha naturezq , ita bele hatene no benefisiu ne’ebé halo buat barak. Husi ne’ebé simples liu, buka tuir, ida ne’ebé mak ita bele han( Masán), no ne’ebé mak ita bele fó beneno ba ita( Bolor/ L.I jamur). Ka peskiza kona-ba buat kiik ne’ebé ikus-mai bele halo ita nia isin forte( Ai-moruk), ka ida ne’ebé furak liu, mak modifikasaun ita nia isin hodi halo sai avansadu liu iha futuru , buat sira ne’e hotu ita aprende liu husi biologia.

Liu husi rezultadu peskiza husi uluk to’o agora, sientista sira akumula ona informasaun hot-hotu ba iha ensiklopedia moris nian ne’ebé agrora iha ona nia serial barak. Tamba biologia ne’e luan teb-tebes , no nia sanak siensia mós iha barak . Agora mai ita fera ida ba ida, no ita komesa husi deskrisaun(L.I gambaran) , ramifikasaun (L.I percabangan) biologia ne’e nian rasik.

     Primeiru liu mak, iha anatomia, iha ne’e ita aprende kona-ba parte-parte husi ita nia isin, no seres vivus sira seluk.  Iha parte laran liu mak fisiologia, ne’ebé ko’alia kona-ba funsaun no oinsa orgaun-orgaun halo sira nia servisu.

Ezemplu de’it hanesan: Oinsa hahan sira digerir (L.I mencerna) iha ita nia kabun laran.

    No bainhira ita halo rabat liu tan, iha seres vivus no forma kiik tebes, ne’ebé moris tuir iha ita nia isin, ida ne’e mak hanaran microbiologia.  Iha nia laran ne’e mak, biologiaseluler, tuir-mai peskiza prós no kontras(L.I seluk     belut) selula, hodi nune’e orsida biologia molekuler , ko’alia kona-ba karakter no interasaun molékula-molékula seres vivus. No la’os ida ne’eba de’it, depois de haree ona to’o iha ne’e, ita sei hasoru ona nia baze, genétika.

Genétika, ida ne’e mak halo, fuuk nia kor, ita nia forma isin hanesan ho ita nia ama no apa. No ida ne’e la’os akontese de’it iha ema, maibé seres vivus hot-hotu mós senti espriensia karakter ne’ebé tutan ba tutan husi sira nia ina no aman . Ida ne’e mak, tamba-sa seres vivus hotu, presiza ita fahe tan tuir nia  karakter no halo sai grupu ida ba ida iha nia laran, liu husi siensia ne’ebé ita hanaran taxonomia.

Ezemplu husi taxonomia iha ai-funan tulip.

-       - Iha botania: ba ita ne’ebé foku hodi peskiza liu kona-ba ai-horis sira iha nia leet.

-       - Iha Zologia: hodi  obrserva balada-balada sira ne’ebé ita haree iha natureza.

-       - Iha mós mikologia: hodi hatene, bolor(L.I jamur) ida ne’ebé mak ita bele sona hodi han, no ida ne’ebé mak ita labele han.

      Interasaun seres vivus sira ne’e hotu ne’ebé akontese ambiente moris ne’e, ita estuda liu husi, hanaran ecologia.

Bainhira to’o iha, ita komesa hanoin kona liña boot siensia biologia? , diak tebes. Tamba loloos ne’e, bainhira ita haree detallu liu tan, biologia ne’e luan tebtebes.

Biologia nia luan.

 Posivél ita hanoin katak, biologia nia sanak ne’ebé barak tebes ne’e halo ita ulun sei moras, maibé narealidade sanak ba sanak ne’e mak halo ita bele halo kompletu ensiklopedia ohin ne’e. Imajina took, karik ita la koñese kona-ba ita nia leet sira, posivél ita sei hanesan de’it ho ema primordial (L.I manusia purba), ne’ebé labele halo diferensia entre ai-fuan ne’ebé benenu no ida ne’ebé mak bele han.

         Tamba ne’e, tuir-mai , ita haree istoria kompletu husi biologia ne’e rasik, kona-ba oinsa biologia ne’e inisia husi ema esforsu hodi bele moris, to’o sai inisia husi avansa-avansa sivilizasaun ema nia.

 

-       Tempu antigu (200.000 A.c )

    Uluk bainhira ita nia abo beiala sira hala’o sira nia moris lorloron, sira presiza hatene balada ida ne’ebé mak sira bele kasa, no ai-fuan ne’ebé la halo sira hetan beneno. Tamba karik sira lahalo hanesan ne’e, loos kedan katak sira nia moris labele dura. Siensia biologia sai hanesan instintu baze ba ita nia abo beiala sira hodi bele moris ho dura.

 

 

-       Era neolítiku (10.000 A.c)

    To’o finalmente, ita komesa komprende ona oinsa hahan ne’ebé restu, afinál bele hamosu fila fali ai-horis barak sira seluk hodi bele han fila fali. Ita lapresiza ona hodi ba kasa no buka ai-han iha fatin barak tan, tamba ita bele halo moris ai-han sira iha ita nia rai  rasik. No tamba pronto ona, ita bele hela metin iha fatin ida,no ita nia tempu no ita nia enerjia bele desviadu (L.I dialihin) hodi hanoin fali buat seluk. Komesa husi hanoin kona-ba halo uma ne’ebé konfortavél, to’o finalmente, kira sivilizasaun.

 

-       Mesopotamia no Egitu antigu (2000 A.c)

    Roda tempu nian nafatin la’o, hodi nune’e siensia biologia mós ko’ali de’it kona-ba ai-han, maibé ingridiente herbal sira komesa koñesidu ona husi ita ema hodi kura ema ne’ebé moras. No doutor sira iha tempu ne’eba, bele ona halo operasaun simples, hanesan suku kanek-kanek sira. Até iha egitu antigu, doutar sira iha ona koñesimentu kona-ba biologia ne’ebé to’o ona hodi preservar (L.I mengawetkan) mate isin husi sira nia liurai hodi sai mumi .

 

       

-       Antigu Grego (350 A.c)

    Depois iha sivilizasaun antigu iha Europa sul, iha ema sira ne’ebé observa balada sira hodi fahe sira ba grupu-grupu. Iha tempu ida ne’e mak, siensia moris mai iha mundu, husi observasaun ne’e, ita bele foti konkluzaun ruma.  Signifikasaun biologia mós kria husi ema Gregu sira, ne’ebé Signifika siensia kona-ba seres vivus.

 

-       Era renasimentu até modernu (1300-1900 c)

    Entaun, depois de tinan rihun-ba-rihun, biologia komesa dezenvolve-an ho maka’as. Komesa husi Leonardo da Vinci ne’ebé dezeñu anatomia ema nian, até Antonia Van lewen Hook ne’ebé bele dezeñu sélula, tamba iha ona mikroskopiu.

Iha tempu ne’e, biologia it abele dehan karik hanesan ópiu (L.I canduh) ba sientista barak. To’o mosu espesie foun ne’ebé sira deskobre ona .

 

-       Revolusaun Biologia (Sékulu 20 no 21)

    Depois, tamba dezenvolvimentu rápidu ante ne’e, agora ita halo ona revolusaun biologia. Liuhusi deskobresaun DNA, área estudu biologia sira sai luan kedan, husi mundu doutar nian to’o ekonomia, oportunidade ba utilizasaun teknologia biologia sai laiha limitasaun.

 

Tamba ita hatene ona katak biologia la’os kona-ba dekór, ita lapresiza tauk tan hodi estuda kona-ba materia ida ne’e.

 

Mai ita hotu haree no komprende istoria ne’ebé sai hanesan mata-dalan ba ita hodi komprende liu tan biologia ne’e liu husi  asisti video da-4 iha UMA "Mata-dalan sira”.