SAIDA MAK MATEMÁTIKA?
Ema dehan, matemátika ne’e materia ne’ebé
difisíl, ne’ebé ita estuda hodi konta-konta no dekór formula sira de’it. Husi primaria
to’o agora mós ita nafatin sei hanoin hanesan ne’ebá?, siginifika durante ne’e
ita sala boot, iya.. ita haree sala tiha ona, ida ne’e mak halo matemátika iha
eskola mudansa sai monster ne’ebé perigu, ne’ebé obriga ita hodi sura númeru
sira no buka “ X” ne’ebé lahatene ba ne’ebé, ida ne’e mak halo ita terus
durante aprende matemátika. Maibé lolooos ne’e, matemátika liu fali buat sira
ne’e hotu, tan ne’e agora tempu to’o ona ita atu koñese liu tan kona-ba
matemátika nu’udar monster ne’ebé loloos ne’e. Buat ne’ebé loloos ne’e la
perigu, maibé furak no subar-an iha ita nia leet, tamba liu husi aprende area
estudu ida ne’e, signifika katak ita hatene lian hodi aprende universu no nia
laran tomak. Peskiza mundu nia segredu ne’ebé boot, liu iha ne’ebé- ne’ebé de’it,
no ida ne’e so bele akontese bainhira ita rekoñese nia liu fali husi
konta-konta formula sira. Prepara-an ba, hodi ita harahun misteriu mundu nian
liu husi matemátika.
Koko tok husu ita pai, iha ne’ebé nia
rai kaixa feramenta?, foti ba, no haree
ida-idak sasan sira ne’ebé iha kaixa ne’e nia laran, ita bele haree sasan sira
ne’e nia modelu ne’ebé lahanesan. Loos katak nia mós iha funsaun no utilitáriu
ne’ebé lahanesan, iha balum ne’ebé simples, no iha mós ne’ebé sofistikadu tebes
no iha forsa ho hiit sasan ne’ebé todan
liu. Hanoin ka lae? Kaixa ne’e mak matemátika, sim! Matemátika mak hanesan
kaixa feramenta ne’ebé iha nia laran ense ho millaun utilizasaun. Sasan sira
ne’e mak hanesan ema peskizadór iha area estudu saida de’it uza hodi resolve
problema hotu ne’ebé ita hasoru iha mundu,
husi ida ne’ebé kiik liu fali to’o problema ne’ebé boot liu. Bainhira
sedauk hanoin hetan, koko tok foti xave ida ne’ebé loke parafuzu iha o nia
biskeleta ne’ebé aat, iha kamiñaun, ka bele mós aperta parafuzu ne’ebé hanesan
hodi halo uma nia parte hodi sai forsa. Bainhira iha matemátika, foti ezemplu
númeru ne’e ka nia termu “konstante matemátika” ne’ebé koñesidu tebes, ida ne’e
mak pi (): razaun entre sirkunferénsia iha sírkulu
laran ho nia diametru. Tamba de’it pi ne’e ita bele hatene pizza nia
luan ka bele mós mundu nia luan,
tamba,fiar ka lae, nia sírkulu atu luan to’o ne’ebé mós nia númeru sei
nafatin de’it. No ida ne’e halo ita bele
halo no sukat sírkulu- sírkulu seluk tan iha ita nia moris, liu husi uza númeru
ne’e iha prosesu kalkúlu, ida ne’e mak matemátika simples. Nia mak lian
universu ne’ebé nia signifika bele
komprende no konkorda liu husi ema hotu iha mundu.
Linguajem avansada ne’ebé haruma husi
lógika to’o halo matemátika hanesan sasan ne’ebé ita bele uza hodi resolve
kuaze problema hotu ne’ebé ita iha, husi uluk,agora to’o futuru. Maibé la fasíl
hodi ita hatene nia,tan ne’e ema presiza tinan rihun ba rihun hodi komprende
konta matemátika.
v Tempu fatuk 35.000 A.c
Buat hotu komesa husi númeru no konseitu
kona-ba konta ne’ebé sedauk iha ita ema nia hanoin, i depois ema tempu uluk
observa fenómena iha sira nia sorin-sorin, no hatene katak existensia sira ne’e
ne’ebé repete ba repete iha sira nia moris to’o tuir-mai sira anota, liña ba
liña, sai hanesan ain fatin primeiru ba ARITMÉTIKA ( teoria númeru) : ne’ebé nu’udar siensia ne’ebé estuda kona-ba
númeru inteiru sira.
v Mesopotamia
3.000 -2.000 A.c
To’o
finalmente, nasaun sumeria troka liña sai hanesan símbolu-símbolu númeru sira
aplika sistema númeru baze neen-nulu ne’ebé sira uza hodi sura tempu (sistema kalendariu ne’ebé prodús husi nasaun
sumeria, uza siklus fulan sanulu-resin- rua iha tinan ida). Faan sasan, no
konstrui sivilizasaun Mesopotámika no dezenvolve inisiu sanak husi matemátika
seluk tan, mak geometria: siensia ne’ebé estuda kona-ba forma,tamañu,
pozisaun no karakterístika espasu.
v Gregu antigu 500-300 A.c
Aritmétika
ho teoria kona-ba númeru sai dezenvolve-an iha era ida ne’e. Ema filosofia
yunani dezenvolve lógika (lógika
matemátika) : siensia ne’ebé mak aplika
konseitu rakiosíniu dedutivu ba iha kálkulu nia laran, no oinsá hanoin hodi
atinze akordu kona-ba lialoos. Entaun Plato observa elementu hotu
ne’ebé iha mundu no interpreta tiha iha formatu-formatu dimensaun tolu,
pensamentu ida ne’e, to’o kedan Euclid husi Alexandria ne’ebé tuir-mai
aprofunda liu tan, depois anota tiha ba livru sanulu-resin-tolu kona-ba
geometriu, no akumulasaun livru ne’ebé relevante to’o agora.
v Era Romana 25 A.c
Até
finalmente ema hasae nia nivel iha konta, no nasaun Romanu kria sistema númerasaun
liu husi alfabetu. NB: Ema barak lahatene katak
nasaun Romanu laiha númeru 0. Problema mós mosu, númeru sira afinál iha
nia limitasaun, iha tempu ne’ebá sira susar hodi konta númeru sira ne’ebé boot
liu. Entaun oinsá sira bele rezolve?
v India 628
Nia
resposta mak, husi deskobresaun númeru zero, ne’ebé mak muda buat hotu. Sasan
kabuar ne’e iha nia karakter ne’ebé importante, no bele halo progresu
matemátika aumenta. Ema, finalmente bele konta maka’as liu tan no kompleksu.
Husi ne’e, aljébrika (siensia ne’ebé ko’alia kona-ba uza símbolu
no operasaun ekuasaun nian) moris iha oriente mediu, no sientista géniu
Al-Khwarizmi mak ko’alia kona-ba ideia abstratu no halo rezumu tiha liafuan sai fórmula ekuasaun
matemátika. Tuir-mai nia siensia ne’e lori dook to’o tiha Europa.
v Europa 1687
Iha
ne’eba, mundu halo mudansa lalais liu tan, lais hanesan masán ne’ebé monu husi
nia ai-hun. Fenómena ne’e observadu husi Isaac Newton ne’ebé nu’udar pensadór
boot ne’ebé depois hetan kálkulu (siensia ne’ebé estuda kona-ba mudansa),
hanesan maneira ida hodi sukat mudansa boot hira husi sasan-sasan sira. Liu
husi medisaun ne’e, ,matemátika
ajuda área estudu siensia seluk no dezenvolve maka’as hodi halo industria
ne’ebé sai inisiu sivilizasaun modernu nian.
v Futuru
2100
No
agora, depois de observa espasu iha universu no ema mós kria nia mundu rasik,
ne’ebé sira kria liuhusi númeru 0 no 1, kahur ho invensaun matemátika sira hotu
husi era-era antes ne’e, hodi kombina hamutuk invensaun foun sira husi era
modernu.
§ Ezemplu;
1.
Estatístika:
siensia ne’ebé halo analiza faktus husi akumulasaun data liu husi matemátika.
2. Kombinatóriu:
siensia ne’ebé relasiunadu ho kálkulu akordu ne’ebé diskete.
Hodi
halo prediksaun, no kria oportunidade/
probabilidade ( ko’alia kona-ba oinsa sura, koñesimentu ita nia iha eventu provável) ne’ebé
infinitu ba invensaun-invensaun foun iha futuru.
Ramu
matemátika:
Teoria
númeru
Geometria
Lógika
matemátika
Aljébrika
Kálkulu
Estatístika
Kombinatórika
Oportunidade/Probabilidade.
Mai ita hotu haree no komprende istoria ne’ebé sai
hanesan mata-dalan ba ita hodi komprende liu matemátika ne’e liu husi video
da-1 mata-dalan iha UMA “Mata-dalan sira”
.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar